Ks. Eugeniusz Gruberski urodził się w roku 1871 w Płocku w rodzinie katedralnego organisty, od najmłodszych lat przejawiał zdolności muzyczne. Po ukończeniu seminarium duchownego, wyjechał na studia muzyczne do Ratyzbony, tam zetknął się z ruchem reformy muzyki kościelnej nazywanym ruchem cecyliańskim.

Reforma Cecyliańska miała na celu oczyszczenie i odnowienie muzyki kościelnej ze „świeckich i teatralnych” wpływów. Środkami reformy były: pielęgnowanie chorału gregoriańskiego, popieranie muzyki polifonicznej starych mistrzów i kompozycji w dawnym stylu, pielęgnowanie śpiewu ludowego i chórów kościelnych, troska o poprawną grę organową i troska o stan organistowski (ks. G. Mizgalski „Podręczna Encyklopedia Muz. Kościelnej”).

 

Po ukończeniu studiów ks.Gruberski  wrócił do Płocka i zaangażował się w dzieło odnowy muzyki kościelnej. Założył chór katedralny i szkołę organistowską, popularyzował chorał gregoriański i dobre wykonawstwo muzyki sakralnej. Na łamach fachowych czasopism dla organistów publikował artykuły o potrzebie odnowy muzyki kościelnej, zamieszczał konkretne, praktyczne uwagi dla organistów i dyrygentów, a przede wszystkim upowszechnił wartościową literaturę muzyczną. W tym duchu sam skomponował wiele utworów, niektóre z nich rozbrzmiewają do dziś: „Msza na Zmartwychwstanie Pańskie”, „Kantata ku czci  św. Cecylii”, „Hymn na Zwiastowanie” i sławne ,,Responsoria na Boże Ciało”.

Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa - Boże Ciało ( Corpus Christi)

Wprowadzona w Polsce przez biskupa Nankiera w roku 1320 i od początku obchodzona z wielką okazałością. Charakterystyczne dla tego święta są procesje eucharystyczne po ulicach i drogach miast i osiedli. Procesja zatrzymuje się przy czterech ołtarzach, przy których śpiewane są Ewangelie. W ciągu wieków układ ceremonii i śpiewów uległ niewielkim zmianom.

RYTUAŁ PIOTRKOWSKI, zatwierdzony przez papieża Grzegorza XV i wydany w 1631 roku zawierał szczegółowe wskazówki, jak powinna przebiegać procesja Bożego Ciała i jakich śpiewów podczas niej używać. Rytuał Piotrkowski obowiązywał do roku 1927, tak więc ks. Gruberski swoje kompozycje na Boże Ciało oparł o teksty wówczas obowiązujące. Rytuał podawał jako śpiew przy poszczególnych stacjach responsoria z Jutrzni na Boże Ciało: „Homo qui dam”, „Immolabit”, „Respexit Elias”, „Missit me vivens Pater” i antyfonę „O sacrum convivium”.

Responsorium  to śpiew z odpowiedzią, cytat z Pisma Świętego śpiewany przez kantora po czytaniach jutrzni. Dzieli się na trzy części: I część to „właściwe” responsorium, II część rozpoczyna się wersetem, III część jest powtórzeniem drugiego odcinka z I części (ibid.).

Ks Gruberski  komponując swoje Responsoria zachował ich układ i podział, każda z kompozycji to samodzielny utwór na czterogłosowy chór mieszany, o zwartej i logicznej konstrukcji.

Cztery responsoria śpiewane podczas procesji chór  zaczyna unisono - to bardzo praktyczne rozwiązanie, gdy podczas śpiewu ludu, bicia w dzwony i ogólnego zgiełku, może być trudno chórowi odebrać prawidłowo dźwięki.

 „Homo quidam"... „Pewien człowiek wyprawił wielka ucztę i zaprosił wielu”..., rozpoczyna chór przy pierwszej stacji.  … „Przyjdźcie , bo wszystko gotowe”, kilkakrotnie wołają męskie głosy, przywołują nie tylko cytat biblijny, ale zachęcają do prawdziwego pójścia za Chrystusem. „Przyjdźcie bo wszystko gotowe...wszystko – omnia”..., jak dalekie echo kończy chór.

 „Immolabit” - Ołtarz II, tu ksiądz Gruberski niemal dosłownie cytuje gregoriański oryginał. Niektórzy mówią, że to najpiękniejsza Stacja. Utrzymana w molowej tonacji, brzmi dostojnie i trochę tajemniczo. Zastosowanie krótkich imitacji i zakończenie akordem majorowym, nadaje jej charakter dawnych kościelnych kompozycji. Stacja ta nie zawiera Gloria Patri, wynika to z kolejności responsoriów w Jutrzni ( ibid.). 

   „Respexit Elias”, ujrzał Eliasz przy swej głowie przaśny chleb, który spożywszy, poszedł do Góry Pana, - radośnie opowiada chór w III Responsorium - kto spożywa z tego chleba będzie żył na wieki... „et ambulavit” ( i tak posilony) - przypominają męskie głosy -  dojdzie do Góry Pana.

„Misit me vivens Pater..., posłał mnie żyjący Ojciec, więc  żyję dla Ojca, a kto spożywa mnie, będzie żył na wieki. IV Responsorium to utwór najbardziej rozbudowany, o polifonizującej fakturze i szerokiej skali. Gloria Patri, to wręcz mała fuga zakończona majestatyczną kadencją. Dla amatorskich chórów kościelnych, to kompozycja dosyć trudna i wymagająca.

Po ostatniej ewangelii, wszyscy klękali w ciszy i chór rozpoczynał antyfonę ,,O sacrum convivium".
O święta uczto na której Chrystus jest spożywany...to utwór inny od poprzednich, utrzymany w wolnym tempie, w harmonii rozległej, o długich stojących akordach. Cisza po Ewangelii pozwala na rozpoczęcie Antyfony w czterogłosie, piano przechodzi w forte, gdy... „odnawiamy pamięć Jego męki”, całość kończy utrzymane w fortissimo „Alleluja”.

Praktyka wykonawcza:

XIX-wieczne Kancjonały wskazywały, żeby śpiewać responsoria w trakcie procesji, jednak praktycznie wykonywano je po dojściu do ołtarza. Porządek Nabożeństw Archidiecezji Warszawskiej z roku 1960 mówi...,, Gdy procesja dojdzie do ołtarza, chór śpiewa Responsorium, w tym czasie kapłan ustawia monstrancję na tronie..."

Responsoria na Boże Ciało ks. Gruberskiego napisane ponad 100 lat temu, od razu zyskały ogromną popularność, powielano je i odpisywano ręcznie w całej Polsce, pojawiły się druki w anonimowych opracowaniach. Można śmiało powiedzieć, że melodie Responsoriów stały się wyróżnikiem tego święta. Organiści improwizowali w tym dniu na znane powszechnie tematy Stacji.

Po zmianie liturgii przetłumaczono je na język polski, wspaniałej adaptacji w latach 70-tych dokonał Jerzy Kosko. Wówczas też nieznacznie zmieniono kolejność Responsoriów, dopasowując je do Ewangelii, które na nowo dobrano do tego święta (wcześniej były to początki IV Ewangelii). W ostatnich czasach wydawnictwo „Hejnał” wydało je w układzie trzygłosowym.

Dzisiaj śpiewane po polsku, czy po łacinie, wspaniale oddają charakter i ducha tej wielkiej uroczystości. Niektórzy twierdzą ,że bez tych melodii procesja „tak nie smakuje”.

Oczywiście można śpiewać inne motety, czy pieśni  o Najświętszym Sakramencie, jednak sięgając po Responsoria ks. Gruberskiego łączymy się z ponad 700-letnią Tradycją.

 

Paweł Ginda - członek Archidiecezjalnej Komisji Muzyki Kościelnej, organista, dyrygent Chóru Liturgicznego Parafii Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych w Zalesiu Dolnym, Prezes Oddziału Warszawskiego Federacji Caecilianum.

Responsoria na Boże Ciało w wykonaniu Chóru Liturgicznego Par. NMP Wspomożenia Wiernych w Zalesiu Dolnym https://www.youtube.com/watch?v=evTWOfF302U